Powierzchnia dystrybutora i pozycja rynkowa dostawcy
W przypadku sklepów o większej powierzchni, gdzie każdy dostawca teoretycznie mógłby wstawić swoją lodówkę, zastrzeżenie wyłączności korzystania z lodówek nie stanowi problemu. Jest oczywistym, że dostawca, udostępniając dystrybutorowi lodówkę ze swoim logo, chce aby produkty w niej przechowywane kojarzyły się wyłącznie z dostawcą oraz gwarantowaną przez niego jakością. Obecność lodówki lub zamrażarki z logo dostawcy to dla niego dodatkowa reklama, a – wiadomo – lodówka i jej konserwacja kosztują.
Inaczej jest jednak w przypadku małych detalistów, gdzie ze względu na ograniczoną powierzchnię sklepu nie jest możliwe wstawienie kilku lodówek różnych dostawców. Dodatkowo bezpłatne udostępnienie lodówki przez dostawcę zwalnia właściciela sklepu ze znacznego wydatku, który w przeciwnym razie musiałby ponieść.
Ponadto, jeżeli dostawca posiada pozycję dominującą na rynku zobowiązany jest on przestrzegać surowszych przepisów ochrony konkurencji, niż jego konkurenci o mniejszej sile rynkowej. Uznaje się, iż pozycję dominującą posiada taki przedsiębiorca, który jest w stanie działać na danym rynku niezależnie od zachowań jego klientów i konkurentów i zazwyczaj dzięki swojemu wysokiemu udziałowi w rynku swobodnie wyznaczać ceny lub kontrolować produkcję lub dystrybucję. W przypadku, gdy dany przedsiębiorca posiada ponad 40% udziałów w rynku przyjmuje się domniemanie posiadania pozycji dominującej.
Ale czy również w takim przypadku dostawca będzie mógł związać dystrybutora klauzulą wyłączności w myśl zasady kto pierwszy wstawił lodówkę do sklepu, ten lepszy? Ta kwestia była badana przez Komisję Europejską i wspólnotowe sądy.
Lody
Irlandzki producent lodów impulsowych Van den Bergh Foods Ltd. zaopatrywał swoich dystrybutorów w zamrażarki, których był właścicielem, nieodpłatnie lub za niewielką opłatą, pod warunkiem, że były one przeznaczone wyłącznie do przechowywania lodów tego dostawcy. Dodatkowo, spółka wymagała od dystrybutorów bezwzględnego przestrzegania klauzuli wyłączności. W wyniku tego powstał spór pomiędzy producentami lodów w Irlandii, który po kilkuletniej batalii ostatecznie rozstrzygnięty został w 2006 r. przez Europejski Trybunał Sprawiedliwości.
Trybunał podtrzymał wyrok Sądu Pierwszej Instancji, który orzekł, że stosując w umowach z dystrybutorami klauzule wyłączności Van den Bergh Foods narusza prawo konkurencji, gdyż utrudnia wejście na rynek innym producentom lodów. W szczególności widoczne jest to w przypadku małych sklepów, w których jest miejsce na tylko jedną zamrażarkę. Nieodpłatne zaopatrzenie w zamrażarki, popularność i rozpiętość gamy produktów oraz zyski uzyskiwane z ich sprzedaży nie zachęcały sprzedawców detalicznych, posiadających zamrażarkę tej firmy, do zmiany ich sytuacji na rynku. Dodatkowo sądy podkreśliły dominującą pozycję Van den Bergh Foods na rynku lodów.
Ponadto Trybunał potwierdził, iż negatywne skutki stosowania tego typu wyłączności nie są równoważone przez korzyści z nich płynące i nie mogą zostać wyłączone spod ogólnego zakazu porozumień ograniczających konkurencję. Korzyści, które mogą kompensować niedogodności wynikające ze stosowania wyłączności powinny być obiektywnie odczuwalne nie tylko dla dostawcy i dystrybutora. Natomiast w tej sprawie korzyści zapewnione przez wyłączność wynikają z udostępnienia sprzedawcom detalicznym „nieodpłatnie” zamrażarek i mogą być realizowane bez tej klauzuli. Tym samym osłabienie konkurencji, które jest rezultatem jej stosowania, jest nieuzasadnione. Trybunał stwierdził, że mały udział konkurentów Van den Bergh Foods w rynku właściwym był, przynajmniej częściowo, skutkiem klauzul wyłączności umieszczanych w umowach dystrybucyjnych.
Tym wyrokiem Trybunał potwierdził swoją dotychczasową linię orzeczniczą, gdyż podobnie rozstrzygnął już dużo wcześniej, bo w 1995 r., sprawy Lagnese-Iglo oraz Schöller (C-279/95P).
Napoje
Chłodziarki i dozowniki napojów, uwielbiane w szczególności przez fast-foody, ułatwiają serwowanie napojów na miejscu. Dla małych sklepów osiedlowych, w których dokonywane są zazwyczaj drobne zakupy pod wpływem impulsu, schłodzone napoje stanowią bardzo atrakcyjny towar. Od pewnego czasu nawet typowe dla polskich miast „kioski” zaopatrzone są w stojące na zewnątrz lodówki. Również w tej branży klauzule wyłączności stanowią wielką pokusę dla dostawców.
Klauzule wyłączności stosowała w swoich umowach z dystrybutorami również The Coca-Cola Company. Spółka ta udostępniała dystrybutorom lodówki ze swoim logo, zarówno do sklepów, jak i do placówek gastronomicznych. Jednakże w związku z wszczęciem postępowania przez Komisję Europejską spółka skorzystała z odpowiedniej procedury, umożliwiającej zaproponowanie zmian do umów dystrybucyjnych. Zmiany zostały zaakceptowane przez Komisję.
Warto wskazać, iż KE uznała, że jeżeli wyposażenie sklepu lub lokalu w lodówkę, zarezerwowaną wyłącznie dla napojów tej spółki, jest jedynym źródłem schłodzonych napojów gazowanych w sklepie (co często ma miejsce w małych sklepach i lokalach gastronomicznych), wtedy dostęp konkurentów do rynku jest ograniczony.
W związku z intencją The Coca-Cola Company do zmiany umów dystrybucyjnych spółka ta i Komisja Europejska uzgodniły m.in. że:
• bezpłatnie dostarczone przez spółkę lodówki tylko wtedy mogą być przeznaczone wyłącznie na produkty spółki, jeżeli w sklepie znajduje się co najmniej jedna inna lodówka, do której konsument ma bezpośredni dostęp i która jest przystosowana do przechowywania napojów gazowanych innej marki niż Coca-Cola;
• w przypadku, gdy brak jest takiej alternatywnej lodówki, dystrybutor może używać co najmniej 20% powierzchni lodówki dla konkurencyjnych produktów wg swojego uznania;
• w przypadku najmu lodówki dystrybutor również może używać co najmniej 20% powierzchni lodówki dla konkurencyjnych produktów wg swojego uznania.
Udział w rynku
Jednakże uzgodnione pomiędzy The Coca-Cola Company oraz Komisją Europejską postanowienia mają jedynie zastosowanie w tych krajach spośród krajów członkowskich Unii Europejskiej oraz dodatkowo Norwegii i Islandii, w których spółka posiadała każdorazowo w roku poprzednim więcej niż 40% udziałów w rynku napojów gazowanych oraz jednocześnie dwa razy więcej udziałów w stosunku do jej najgroźniejszego konkurenta w danym kraju. Tak więc spółka zobowiązana jest do corocznego badania udziałów w tym rynku oraz publikowania wyników tych badań na jej stronie internetowej.
Z opisanych powyżej spraw wynika, że udział dostawcy w rynku właściwym oraz ukształtowanie tego rynku są kolejnymi istotnymi czynnikami, od których zależy możliwość stosowania i egzekwowania przez dostawców klauzul wyłączności polegających na przechowywaniu w udostępnionych przez nich lodówkach i zamrażarkach wyłącznie produktów danej marki. W przypadku udziału w rynku stanowiącego o pozycji dominującej danego producenta, oraz dużej rozbieżności pomiędzy udziałami dominanta, a jego największym rywalem, dostawca zmuszony będzie tolerować przechowywanie w lodówkach i zamrażarkach, stanowiących jego wyłączną własność, co najmniej 20% produktów konkurencji. Dostawca zmuszony jest więc na bieżąco monitorować swój udział w rynku.
Co dalej
Dotychczasowe orzeczenia Trybunału Sprawiedliwości uznawały praktykę dominanta, polegającą na zamieszczaniu w umowach dystrybucyjnych klauzul wyłączności do korzystania z dostarczonych przez dominanta zamrażarek za naruszającą prawo konkurencji. Komisja Europejska natomiast, na przykładzie Coca-Coli określiła dokładniej warunki i zobowiązania dostawców w przypadku jednoczesnego udostępniania lodówek bądź dozowników. Uzgodnienia te wiążą spółkę do 31 grudnia 2010 r. Zobaczymy więc czy miały one trwały wpływ na ukształtowanie się relacji pomiędzy dostawcą-dominantem a dystrybutorem. Wydaje się jednak, że warunki, od których zastosowanie zobowiązań zostało uzależnione, jak również sama treść zobowiązań są przykładem do stosowania przez dostawców znajdujących się w podobnej sytuacji na danym rynku właściwym, czy to wszelkiego rodzaju napojów, czy mrożonek, czy lodów, czy alkoholu, czy też innych produktów, do których te zasady mogą mieć zastosowanie. Komisja, bowiem, dość jasno określiła co uważa za dopuszczalne.
Joann Affre, Marta Miszczuk
